Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że to właśnie wilkszyński kościół ze swoją charakterystyczną wieżą już od dokładnie trzech stuleci jest znakiem rozpoznawczym Wilkszyna.
Historia wilkszyńskiej parafii, sięgająca korzeniami pierwszej połowy XIV wieku, a także wzniesionego w 1721 roku kościoła, który istnieje do dziś, nierozerwalnie wiąże się z dziejami opactwa cysterskiego w Lubiążu (Leubus).
Historia parafii i pierwszego kościoła w Wilkszynie
Katolicka parafia w dzisiejszym Wilkszynie (dawniej m.in. Wilkenow, Wilxen) została erygowana i po raz pierwszy wzmiankowana już w 1335 roku. Stało się to wkrótce po tym, gdy około 1320 roku małą słowiańską wieś Wilksin zasiedlono niemieckimi osadnikami i osadzono na prawie niemieckim. To wtedy książę wrocławski Henryk VI Dobry wziął pod swoją opiekę wieś, która w dokumencie założycielskim klasztoru cysterskiego w Lubiążu z 1175 roku była wymieniona jako część majątku cystersów. Zapis „Wiltsin” w tym dokumencie to pierwsza udokumentowana wzmianka o Wilkszynie. Według “Nekrologu lubiąskiego” klasztor otrzymał tę wieś w darze od niejakiego Wilczka lub komesa Pielgrzyma (Peregrinus).
Pierwszy kościół w Wilkszynie mógł być wzniesiony między 1320 a 1335 rokiem. Niestety, nie wiadomo nic na jego temat, poza tym, że w 1353 roku na pewno już istniał.
Do wilkszyńskiej parafii od początku należały wieś Schreibersdorf (dziś Pisarzowice) i majątek Ellende (później Trautensee, obecnie Miłoszyn). Kościołem filialnym był zaś przez pewien czas kościół w Jodłowicach (Tannwald). Całość tworzyła Wilxener Grangie, czyli jedno z piętnastu wielkich gospodarstw i majątków klasztoru cysterskiego w Lubiążu, ale pełne prawa do Wilkszyna zakon wykupił dopiero w 1472 roku. Od tego czasu ściągał ze wsi wszelkie powinności feudalne, jak podatek w srebrze, dziesięcinę i pańszczyznę.
W 1335 roku Wilkszyn wraz z Księstwem Wrocławskim dostał się pod panowanie Królestwa Czech. Nie ominęły go także toczone w kolejnych wiekach wojny – kilkukrotnie wieś była plądrowana i palona, m.in. przez husytów i najemne wojska. Autorzy kroniki Wilkszyna, Marianne i Günter Thiemannowie, twierdzą, że wilkszyński kościół nie został jednak całkowicie zniszczony. W sprawozdaniu z wizytacji wrocławskiego biskupa sufragana Neandera z 14 lipca 1666 roku zachował się opis świątyni: „Wokół ołtarza kościół jest kamienny, pozostała część z drewna, wystarczająco dobrze pokryta gontem. Posiada podłogę z cegieł i drewniany chór pomalowany kolorowo według starych zwyczajów. Na zewnątrz, na dziedzińcu kościelnym, stoi z boku wieża z belek drewnianych z trzema dzwonami, o których twierdzono, że były poświęcone. Widziałem chrzcielnicę wyposażoną w niezwykłą pokrywę bez zamykającego rygla, w środku był cynowy basen. Oleje święte stały w murowanym lavatorium [basenik do mycia], łatwo dostępne w zakrystii. Jest ona sklepiona i zawiera następujące przedmioty: dwa ornaty, jeden srebrny pozłacany kielich z puryfikaterzem, sakiewkę, białą palkę na kielich, dwie alby, rzymski mszał i konfesjonał”.
W wyniku reformacji wilkszyńska parafia, dotychczas katolicka, około 1530 roku, czyli już za panowania Habsburgów, stała się parafią ewangelicką i pozostawała nią przez ponad 120 lat, a więc do czasu, gdy w dobie kontrreformacji niektóre protestanckie parafie ponownie obsadzono katolickimi duchownymi. Dnia 12 stycznia 1654 roku klucze do wilkszyńskiego kościoła otrzymał katolicki proboszcz ze Stabłowic (Stabelwitz). Ewangelicy z Wilkszyna, którzy utracili świątynię, zostali przypisani do parafii w Praczach Odrzańskich (Herrnprotsch), podobnie jak mieszkańcy Miłoszyna (Trautensee).
Kościół z 1721 r. na fotografii z 1930 r.
Fot. ze zbiorów Marianne i Guntera Thiemannów
Kościół współcześnie (2019)
Fot. Ewa Zajfert
Dzieje parafii po wzniesieniu nowego kościoła w 1721 roku
Nowy i zachowany do dziś kościół powstał w 1721 roku, w okresie wielkich przedsięwzięć budowlanych prowadzonych pod rządami lubiąskich cystersów, którzy nieco wcześniej (1681–1699) wznieśli monumentalny pałac opacki w zespole klasztornym w Lubiążu. Uroczysta konsekracja wilkszyńskiego kościoła, którego patronem uczyniono św. Wawrzyńca, odbyła się w 1727 roku, prawdopodobnie w niedzielę 28 września.
W pierwszych latach funkcjonowania świątyni w parafii mieszkało około 130 katolików uczęszczających do nowego kościoła i około 450 ewangelików korzystających z gościnności parafii w Praczach Odrzańskich, do której ostatecznie zostali dołączeni w 1827 roku.
W okresie, gdy wilkszyńska parafia była majątkiem należącym do klasztoru w Lubiążu, proboszczami byli m.in. cystersi, którzy jednocześnie administrowali dobrami klasztornymi zlokalizowanymi w Wilkszynie. Po 1810 roku, czyli po pruskiej sekularyzacji dóbr kościelnych, sytuacja uległa zmianie. Lubiąska posiadłość cystersów została przejęta przez państwo pruskie wraz z innymi zsekularyzowanymi klasztorami. Wilkszyński kościół podlegał od tego czasu archiprezbiteratowi św. Mikołaja. Parafia nadal była katolicka, przez co rosła liczba katolików.
W 1893 roku w Wilkszynie mieszkało 491 katolików i 22 ewangelików, Miłoszyn zaś zasiedlali głównie ewangelicy, których było wówczas 58, a katolików – zaledwie 23.
Początek XX wieku przyniósł rozwój wsi i parafii. W 1927 roku, gdy proboszczem był ksiądz Hugo Scholz, oprócz
kościoła we wsi istniały już katolicki cmentarz (zlokalizowany przy drodze za plebanią) i szkoła katolicka. Spośród 615 mieszkańców parafii, aż 520 było katolikami.
Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku Wilkszyn znalazł się w strefie walk o Festung Breslau i 15 lutego został zajęty przez żołnierzy radzieckich. Ewakuowani 26 stycznia w okolice Sudetów mieszkańcy powrócili do wsi w maju. Na mocy rozstrzygnięć po drugiej wojnie światowej wkrótce do Wilkszyna zaczęła napływać ludność polska. Rozpoczął się trudny czas wspólnej egzystencji dawnych i nowych mieszkańców. Wobec braku urzędującego na miejscu polskiego proboszcza duchową opiekę nad wszystkimi mieszkańcami sprawował ostatni niemiecki proboszcz, ksiądz Hugo Scholz, który opuścił Wilkszyn wraz z niemieckimi mieszkańcami jesienią 1946 roku. Niemal całkowita wymiana ludności, jaka nastąpiła na terenie Ziem Zachodnich i Północnych w pierwszych powojennych latach, otworzyła nowy okres w dziejach Wilkszyna i wilkszyńskiej parafii. Przedwojenny katolicki kościół nadal pełnił swoją funkcję, ale odtąd służył już polskim mieszkańcom. I służy im do dziś.
Wnętrze kościoła ok. 1930 roku
Fot. ze zbiorów Marianny i Guntera Thiemannów
Wnętrze kościoła współcześnie (2018)
Fot. Mateusz Ciesiółka
Dzieje kościoła, jego wyposażenia i wystroju
Zachowany do dziś kościół powstał jako świątynia katolicka w 1721 roku, w okresie rozkwitu lubiąskiej posiadłości cystersów. W 1727 roku został konsekrowany pod wezwaniem św. Wawrzyńca. W maju 1966 roku wpisano go do rejestru zabytków.
Wilkszyński kościół wzniesiono w stylu barokowym na planie podłużnego prostokąta z półkoliście zamkniętą
apsydą. Trójprzęsłowy z jednoprzęsłowym prezbiterium i murowany z cegły został osadzony na kamiennych fundamentach prawdopodobnie w miejscu starego kościoła. W zachodniej części ulokowano wieżę zwieńczoną
charakterystycznym cebulastym hełmem, a od strony południowej niewielką zakrystię – obie na planie kwadratu. Obecne główne wejście było niegdyś jedynym. Wejście boczne wykuto dopiero w 1909 roku, o czym przypomina data na ozdobnym portalu w południowej ścianie nawy, zaś wejście przez zakrystię powstało w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Niewielki przykościelny teren ogrodzono murem, w obrębie którego ulokowano dwa wejścia. Do czasów współczesnych zachowała się tylko jedna oryginalna, kuta z żelaza dwuskrzydłowa brama, powstała w połowie XVIII wieku i umieszczona w wejściu od strony zachodniej. Niegdyś przy kościele znajdował się cmentarz. Nieużytkowany po drugiej wojnie światowej, został zniwelowany – podobnie jak większość innych cmentarzy na Ziemiach Północnych i Zachodnich – pod koniec lat 60. XX wieku.
Patronem wilkszyńskiego kościoła jest św. Wawrzyniec (St. Laurentius), zmarły 10 sierpnia 258 roku męczeńską śmiercią diakon, który w starożytności i średniowieczu był jednym z najbardziej popularnych świętych.
Większość zabytkowego wystroju i wyposażenia kościoła pochodzi z XVIII wieku. Do najstarszych, a zarazem najcenniejszych elementów należą dwa malowidła sklepienne (około 1721), ambona (około 1721), chrzcielnica (po 1721), ołtarz główny wraz z górnym obrazem, kamienną mensą i rzeźbionymi całopostaciowymi figurami (około 1721), sakramentarium (około 1721–1725), drewniany krucyfiks z pełnoplastyczną rzeźbą Chrystusa (obecnie w zakrystii), dwa relikwiarze i balustrada prezbiterium (balaski). Na połowę XVIII wieku datuje się czternaście obrazów stacji Drogi Krzyżowej, a także umieszczone obok ołtarza głównego rzeźby św. Jana Nepomucena i św. Barbary. W drugiej połowie XVIII wieku powstały m.in. dwa boczne ołtarze prezbiterium, obraz męczeństwa św. Wawrzyńca (część ołtarza głównego), szafa zakrystyjna, drzwi prowadzące do zakrystii i drzwi łączące przedsionek z nawą kościoła. Z drugiej połowy XIX wieku pochodzą m.in. prospekt organowy (1868), dwa witraże (1877), figura św. Wawrzyńca, krzyż procesyjny, krzyż ołtarzowy, dzwonki zakrystyjne, dekoracja tabernakulum, wieczna lampa, konfesjonał i dwa dodatkowe obrazy, które można prezentować w ołtarzu głównym. Zachowane do dziś posadzki to element wyposażenia z przełomu XIX i XX wieku. Odlany w 1926 roku i zamontowany rok później dzwon służy do dziś, choć wszystkie kuranty i melodie od 2012 roku odtwarzane są elektronicznie. We wnętrzu kościoła nie brakuje także nowszych elementów, powstałych po 1945 roku, jak ołtarz boczny (koniec lat 60. XX wieku) czy ławki (lata 70. XX wieku).
W pierwszych latach XXI wieku prezbiterium zostało doposażone w nowe meble. Wystrój głównej nawy dopełniły także m.in. nowe obrazy i żyrandole.
Wpisany do rejestru zabytków w 1966 roku kościół kilkukrotnie poddawany był działaniom remontowo-konserwatorskim, m.in. w latach 1909–1910. Wtedy powstał boczny portal wejściowy, wymieniono część stolarki okiennej i uproszczono niektóre detale architektoniczne. W okresie Polski Ludowej kościół i wszystkie zabudowania parafialne były w bardzo złym stanie, gdyż skromne środki finansowe pozwalały na prowadzenie jedynie niewielkich remontów i drobnych prac zabezpieczających. Mimo to w 1963 roku udało się wzmocnić mury obwodowe, spinając je wieńcem i stalowymi kotwami, uzupełniono także więźbę dachową i wymieniono pokrycie dachu. W latach 1972–1974 przeprowadzono konserwację większości ruchomego wyposażenia kościoła. W 1983 roku wzmocniono konstrukcję wieży, a podczas naprawy tynków zmieniono kolorystykę elewacji kościoła. Regularne remonty i konserwacje poprzedzone skrupulatnymi analizami konserwatorskimi prowadzone są dopiero od przełomu XX i XXI wieku. W minionych dwóch dekadach udało się przywrócić pierwotną kolorystykę zarówno elewacji kościoła, jak i całego wnętrza. Gruntownie odnowiono także większość zabytkowego ruchomego wyposażenia świątyni.
W sierpniu 2021 roku z okazji 300-lecia istnienia kościoła w Wilkszynie została przygotowana wystawa planszowa prezentująca jego dzieje oraz przybliżająca jego wystrój i wyposażenie. Opracowana przez Kamillę Jasińską i Michała Karczmarka przy współpracy Jana Kozaka wystawa została zorganizowana przez Ośrodek “Pamięć i Przyszłość” (Centrum Historii Zajezdnia) z Wrocławia w ramach programu Sieci Ziem Zachodnich i Północnych.
Zob. także ZABYTKOWE ORGANY